'एक जना मान्छेको फोक्सो सर्रर फैलाउने हो भने, टेनिस कोर्टको आधा भाग बराबर हुन्छ- ५० देखि ७५ वर्गमिटर। यति क्षेत्रफल भएको फोक्सोलाई राम्ररी सास फेर्न कम्तिमा यति नै ठाउँ त चाहिएला नि।'
काठमाडौंमा खुला स्थान मासिँदै गएको सन्दर्भमा वनस्पतिविद् तीर्थबहादुर श्रेष्ठको भनाइ हो यो।
उनको यो आँकडा अमेरिकाको 'नेसनल इन्सिच्युट अफ हेल्थ' को अध्ययनसँग नजिक-नजिक छ। उक्त अध्ययन भन्छ- एक जना मान्छेको फोक्सोलाई राम्ररी सास फेर्न कम्तिमा ९ देखि ५० वर्गमिटरसम्म खुला-हरियाली ठाउँ चाहिन्छ।
दु:खद् कुरा के भने, काठमाडौंको घनाबस्तीमा बस्नेले खुलेर सास फेर्न एक मिटर पनि खुला ठाउँ पाउन मुश्किल छ।
पाटनको यलमाया केन्द्रमा बुधबार भेला भएका सरोकारवालाले काठमाडौंको घन्चमन्च सहरी क्षेत्रमा हरियाली र खुला सार्वजनिक स्थल मासिँदै जाँदा नयाँ पुस्ताको जीवनशैली र स्वास्थ्य जोखिममा परेको बताए।
'म सानो छँदा टुँडिखेलमा खेल्दै हुर्केँ। हरियालीबीच दगुरेँ,' कार्यक्रममा वनस्पतिविद् श्रेष्ठले भने, 'अहिले मेरा नातिनातिना खेल्ने ठाउँ छैन। कुनै बेला रूखले भरिएको काठमाडौं अहिले कंक्रिट जंगल भयो। टुँडिखेलबाट हिमाल देखिन्थ्यो, अहिले घरै मात्र देखिन्छन्।'
सवारीसाधन र कंक्रिट संरचना मात्रै थपिँदै गएको उपत्यकामा सोही अनुपातमा हरियाली र खुला स्थान हुनुपर्नेमा उनले जोड दिए।
'हामी सबैलाई थाहा छ, रूखबिरूवाले नै हाम्रो जीवन धानेका छन्। चाहे खाना होस्, चाहे सास,' उनले भने, 'यी दुवैका स्रोत मासिँदै गए हामी कसरी बाँचुला?'
खुला स्थान भनेको रूखबिरूवाले भरिएको ठाउँ मात्र होइन। खोला, नदी, पोखरी, चउर, मन्दिर, बहाल सबै हुन्, जहाँ मान्छे सामूहिक रूपमा संलग्न हुन्छन्। पछिल्लो दशकमा काठमाडौंभित्र यस्ता क्षेत्रको व्यापक विनाश भयो। अब पनि यो क्रम नरोक्ने हो भने काठमाडौं गुम्सिएरै निस्सासिने अर्का वक्ता पद्मसुन्दर जोशीले बताए।
लामो समय काठमाडौंको पानी प्रणालीमा अध्ययन गरेका जोशीले भने, 'अहिले पानीको हाहाकार छ। यसको कारण मान्छे धेरै भएर मात्र होइन, पानी पलाउने मूलहरू सुकेर हो। पोखरी र मुहानहरू मासिएका छन्। पानी रिचार्ज हुन पाएको छैन। धारामा पानी आउन छाडेको छ।'
उनले ललितपुरको सप्तपाताल पोखरीको उदाहरण दिए।
यो पोखरी मासिएर खाल्डो मात्र बाँकी छ। बचेको जग्गा स्कुलका नाममा अतिक्रमण भएको छ। ललितपुरकै पानी प्रणालीको स्रोतका रूपमा रहेको सप्तपाताल मासिएसँगै यहाँका हिती र धारा सुकेका छन्। पानीको विकराल समस्या छ। सप्तपाताल पोखरी ब्युँताए पानीको समस्या कम हुने र खुला स्थान पनि विकास हुने उनले बताए।
पछिल्लो समय भू-माफिया र जग्गाको अनियन्त्रित कारोबारका कारण सार्वजनिक र सरकारी जग्गा निजीकरण हुँदै गएको पत्रकार कनकमणि दीक्षितले बताए।
उनका अनुसार स्कुल वा सार्वजनिक प्रयोगका निम्ति दिइएका जग्गा पनि आर्थिक प्रयोजनकै लागि प्रयोग हुने क्रम बढेको छ।
बुधबार यलमाया केन्द्रमा खुला तथा हरियाली क्षेत्रबारे बोल्दै वक्ताहरू'समाजमा पैसा छ, लगानी गर्ने उचित ठाउँ छैन। यसले जग्गा कारोबार आकासिएको छ,' दीक्षितले भने, 'जग्गा मूल्यवान् भएपछि खुला छाड्न कसले चाहन्छ र? सरकारी निकायले नै जनताको स्वामित्वमा रहनुपर्ने सार्वजनिक जग्गामा धमाधम भवन बनाएका छन्।'
कार्यक्रममा खुला र हरियाली स्थान कसरी बढाउन सकिन्छ भन्नेबारे पनि छलफल भएको थियो। यहाँका केही पार्क तथा खुला स्थान कसरी विस्तार गर्न सकियो भन्ने अनुभव सम्बन्धित व्यक्तिहरूले बाँडेका थिए।
नक्सालको नारायणचौर योमध्ये एक हो।
नारायणचौर पार्क विस्तार अभियन्ता प्रविज्ञा बस्नेतले 'अप्ठ्यारा आए पनि, इच्छा भए सकिने' बताइन्। फोहोर फाल्ने डम्पिङ साइट बनेको नारायणचौर सन् २०१२ पछि सुन्दर पार्क बनेको हो।
स्कुल, प्रहरी कार्यालय, व्यापारिक कम्पनीहरूले चारैतिरबाट घेरेको यो चउरले अहिले धेरैलाई टहलिन ठाउँ दिएको छ। मर्निङ वाक गर्नेदेखि राति अबेरसम्म हावा खान आउनेहरू टन्नै हुन्छन्। स्कुले केटाकेटी खेलिरहेका हुन्छन्। कुनै बेला फोहोर फ्याँकिने ठाउँमा अहिले मान्छेहरू आफ्नो शरीर ढलाएर बस्न सक्ने भएका छन्।
'हामीलाई खुला स्थान कति आवश्यक छ भन्ने यहीँबाट थाहा हुन्छ,' बस्नेतले भनिन्, 'सुरूमा यसलाई पार्क बनाउन खोज्दा कतिले बाधा ल्याए। अहिले यो सबैको प्रिय ठाउँ भएको छ। सबैले यसलाई जोगाउन पहल पनि गरिरहेका छन्।'
यस्तै उदाहरण हो, सुविधानगरको मदन भण्डारी पार्क।
वडा नम्बर २० मा पर्ने यो पार्कको क्षेत्रफल तीन रोपनी तेह्र आना छ। भिरालो-बाँझो जग्गा सडकको अतिक्रमणमा परे पनि यसले आफ्नो रूप फेरेको छ। यहाँ झन्डै ६० थरीका बिरूवा रहेको पार्क निर्माण अभियन्ता मदन सिवाकोटीले बताए। उनका अनुसार यहाँ बस्ने मेचहरू र वाइफाइसमेत व्यवस्था छ। पार्क सुरक्षा निम्ति तीनवटा गेट बनाइएको छ। सिसिटिभी क्यामरा र दुई जना माली राखिएको छ।
'यो पार्क आसपास वृद्धवृद्धाका लागि दोस्रो घरजस्तै बनेको छ,' सिवाकोटीले भने, 'केटाकेटी खेल्न आउँछन्। यस्ता पार्कको हरेक टोलमा खाँचो छ। यिनलाई जोगाउन सबैको सहभागीता हुन जरूरी छ।'
सहरी क्षेत्रका सार्वजनिक ठाउँका साथै सामुदायिक, धार्मिक वा निजी वनलाई पनि खुला स्थानकै रूपमा विकास गर्न सकिने सरोकारवालाहरूले बताए।
लाजिम्पाटको रानीबारी सामुदायिक वन त्यसको उदाहरण हो।
उपभोक्ता समितिले संरक्षण गर्दै आएको यो वन अहिले काठमाडौंभित्रको दुर्लभ हरित गन्त्व्य बनेको छ। काठमाडौंकै एक मात्र सामुदायिक वन रानीबारी धार्मिक र प्राकृतिक दुवै हिसाबले महत्वपूर्ण मानिन्छ।
यहाँभित्र रानीदेवी मन्दिर छ। त्यस्तै, एक सयभन्दा बढी प्रजातिका चरा भएकाले यो वनलाई 'मध्य काठमाडौंको सास फर्ने ठाउँ' का रूपमा विकास गर्न लागिएको वडा नम्बर-३ का अध्यक्ष दीपक केसीले बताए।
'खुला क्षेत्र मासिँदै गएका बेला कसैलाई पनि नचाहिने जस्तो लाग्ला, तर रानीबारीमा अहिले दैनिक आठ सय हाराहारी मान्छे आउँछन्,' वडाध्यक्ष केसीले भने, 'यसले देखाउँछ मान्छेलाई हरियाली र खुला ठाउँ कति चाहिएको छ।'
पार्क वा खुला स्थान हुन विशाल क्षेत्र नै चाहिन्छ भन्ने छैन। एक आना जग्गा भए पनि त्यसलाई खुला राख्न सकिन्छ। स-साना बोटबिरूवा लगाउन सकिन्छ। सार्वजनिक जग्गामा भवन ठड्याएर पैसा कमाउने हतारोले हामी गुम्सिँदै गएको वक्ताहरूको भनाइ थियो।
मन्दिर र खोला-नदीका किनारलाई पनि खुला स्थानकै रूपमा विकास गर्न सकिन्छ। यिनको संरक्षण र उपयोगिता पनि बढ्छ। पर्यटकीय हिसाबले पनि यस्ता क्षेत्रको महत्व हुने भनाइ वक्ताहरूले राखे।
तर, आवश्यकता एकातिर छ, कार्यान्वयन अर्कातिर। अबका दिनमा हरियाली र खुला क्षेत्रलाई 'अभियान' मात्र नभएर 'सरकारी नीति' नै बनाइनुपर्ने साझा विवेकशील पार्टीका सूर्यराज आचार्यले बताए।
'खुला र हरियाली क्षेत्र हाम्रो अधिकार हो। अपरिहार्य हो। यसलाई नीतिमै लैजाने पहल गरौं,' उनले भने।
लामो समयदेखि खुला क्षेत्रका निम्ति वकालत गर्दै आएका भरत शर्माले नागरिकले अब टुलुटुलु हेरेर बस्न नहुने बताए। खुला क्षेत्र हाम्रो फोक्सोको खाना भएको बताउँदै उनले टुँडिखेल र अरू सार्वजनिक जग्गालाई सास फेर्न दिनुपर्ने बताए।
'खुला क्षेत्रले सास फेरे मात्र हामीले सास फेर्न पाउँछौं,' शर्माले भने, 'सबैलाई थाहा छ यो कुरा। हामी किन जाग्दैनौ। हाम्रो ज्यान जोगाउने कुरा पाउन हामी लड्नुपर्छ।'
वक्ताहरूले पछिल्लो समय सार्वजनिक जग्गामा भइरहेका अतिक्रमण रोक्न सबै जागरूक हुनुपर्ने बताए। आफ्ना वरपरका सार्वजनिक जग्गामा के भइरहेको छ भन्ने याद गर्दै सम्बन्धित निकायसम्म खबर पुर्याउनु हरेक नागरिकको कर्तव्य हो। यसरी सबै सचेत हुने हो भने खुला स्थानमा एकाएक भवन बन्ने वा मासिने क्रम रोकिँदै जाने उनीहरूको भनाइ थियो।
